ابتدا از طرف خودم و دوستداران آتشکده‌ی نیاسر از برگزارکنندگان این گردهمایی سپاسگزاری می‌کنم. در واقع حضور چنین جمعی نشانی است بر رشد فرهنگی منطقه. گفتنی است تیم ملی المپیاد نجوم آماتوری ایران در سال 2018 قهرمان جهان شد. شاید اسمی از نیاسر برده نشود ولی هیچ وقت تیم المپیاد نجوم ایران جدای از نیاسر نیست. گروه‌های نجوم آماتوری زیادی برای رصد آسمان در کنار این آتشکده حاضر می‌شوند و این‌جا میعادگاهی است برای منجمان. چرا که آلودگی نوری کم و آسمان بسیار خوبی برای فعالیت نجوم رصدی دارد.

موضوع این نوشتار راجع به یک نظریه در مورد آتشکده‌ی‌‌ نیاسر است. این آتشکده یک بنای باستانی است. در زمان راه‌اندازی رصدخانه‌ی دانشگاه کاشان در سال 1385 نظریه‌ای بیان شد که طرفداران زیادی داشت و به طبع کنجکاوی مرا برانگیخت. هرچند امروز منتقد این نظریه هستم، اما به دیدگاه آقای رضا مرادی غیاث‌آبادی، ارائه کننده‌ی این نظریه احترام می‌گذارم. زیرا گاهی لازم است با نگاهی متفاوت به بناهای تاریخی نگاه کنیم.

در این نظریه گفته شده که  این بنا ابتدای فصول را مشخص می‌کند. طوری که لحظه طلوع خورشید در روز نخست هر فصل، خط دید ناظر بر یکی از محورهای بنا منطبق است. این نظریه علاوه بر وبسایت شخصی آقای مرادی غیاث‌آبادی، در دو کتاب هم منتشر شده است. در کتاب بناهای تقویمی و نجومی ایران (رصدخانه‌های ایران) در سال 1382 و کتاب چهارتاقی‌های ایران در سال 1389 آمده است که هر یک این نظریه را تشریح کرده‌اند.

من غیر از محاسبات نجومی مربوط به این بنا سعی کردم در طول سال از زاویه‌ی طلوع خورشید در این بنا تصویربرداری انجام بدهم. بیشتر مردم تصور می‌کنند که خورشید هر روز دقیقن از سمت مشرق طلوع می‌کند. درصورتی که این‌طور نیست. خورشید فقط در اعتدالین یعنی نوروز و روز نخست مهر از مشرق طلوع می‌کند. به دلیل این‌که در این دو روز، زاویه میل خورشید تقریبن صفر است. اما در دیگر روزهای سال به دلیل زاویه‌ی میل خورشید، نقطه‌ی طلوع خورشید اندکی نسبت به مشرق تغییر می‌کند. میزان انحراف نقطه‌ی طلوع خورشید وابسته به عرض جغرافیایی هم هست. نقطه‌ی طلوع خورشید در فصل‎‌های بهار و تابستان به سمت شمال منحرف می‌شود و در فصل‌های پاییز و زمستان به سمت جنوب. بیشترین انحراف در انقلاب‌ها رخ می‌دهد. روز نخست تیرماه برابر با انقلاب تابستانی است. در این روز نقطه‌ی طلوع خورشید بیشترین انحراف را نسبت به مشرق دارد و جهت آن در نیاسر نزدیک به شمال شرقی است. در روز نخست زمستان، یعنی یکم دی، نقطه‌ی طلوع خورشید بیشترین انحراف را به سمت جنوب دارد. در این روز نقطه‌ی طلوع خورشید در نیاسر به سمت جنوب شرقی نزدیک می‌شود. 

طبق این نظریه گفته شده که خورشید در اعتدالین از یکی از محورهای آتشکده نیاسر طلوع می‌کند. اما نه ابتدا فصل بهار و نه ابتدای فصل پاییز، از هیچ‌کدام محورهای بنا خورشید طلوع نمی‌کند. بنابراین اول فصل بهار و اول فصل پاییز ما اصلن منظره‌ خاصی از طلوع خورشید در این بنا نداریم. من محل کارم یعنی رصدخانه دانشگاه کاشان بسیار نزدیک به این آتشکده است و در

 پنج نوروز هنگام طلوع خورشید کنار این آتشکده بوده‌ام. اوایل دو فصل دیگر، یعنی اول فصل تابستان و اول فصل زمستان چگونه است؟ برایم جالب بود که منظره خاصی قابل مشاهده است. اما به صِرفِ قابل مشاهده بودن، قابلیت اندازه‌گیری را نشان نمی‌دهد. یعنی اگر بخواهید مثلن عرض یک خیابان را اندازه‌گیری کنید، با مشاهده و تخمین؛ پاسخ درستی به دست نمی‌آید. بلکه باید یک شاخص استاندارد داشته باشیم و اندازه‌گیری خود را با یک مقیاس مشخص انجام دهیم.

در حین مشاهدات در روزهای متوالی، متوجه شدم در ابتدای تابستان و زمستان، تنها یک روز نیست که خورشید از زاویه بین ستون‌های آتشکده نیاسر طلوع می‌کند. بلکه در بازه زمانی بیش از یک ماه، طلوع خورشید از بین ستون‌های چهارتاقی قابل مشاهده است. بنابرین نه تنها یکم تیر و یکم دی، بلکه حدود یک ماه قبل و یک ماه بعد هم این منظره قابل مشاهده است. چون تغییرات زاویه‌ی میل خورشید وقتی به انقلاب‌ها نزدیک می‌شود، خیلی ناچیز است. از طرفی تغییرات زاویه‌ی میل خورشید نسبت به انقلاب‌ها، متقارن است. برای نمونه زاویه‌ی میل خورشید در یکم خرداد حدود 20 درجه است. در یکم تیر زاویه‌ی میل خورشید به حدود 5ر23 درجه می‌رسد. ولی باز در یکم امرداد به حدود 20 درجه کاهش می‌یابد. بنابراین در بازه‌ی زمانی حدود پنجاه روز فقط سه درجه تغییرات زاویه میل را شاهد هستیم. بنابراین نقطه‌ی طلوع خورشید هم در روزهای قبل و بعد از انقلاب تابستانی، یعنی انتهای فصل بهار و ابتدای فصل‌ تابستان تغییر زیادی نمی‌کند. این مطلب در مورد انقلاب زمستانی هم رخ می‌دهد. یعنی انتهای فصل پاییز و ابتدای فصل زمستان، نقطه‌ی طلوع خورشید تغییر زیادی نمی‌کند.

می‌گویند وقتی می‌خواهی کسی یا چیزی را تخریب کنی، یکی از روش‌هایش این است که به اشتباه از آن تعریف کنی. آتشکده‌ی نیاسر یک بنای باستانی با دیرینه‌گی حدود دو هزار سال است. مهم‌ترین ویژگی آتشکده‌ی نیاسر همین است که هنوز پابرجاست. مگر چند ساختمان پانصد ساله یا حتا صد و پنجاه ساله  پابرجا باقی مانده است؟ نکته‌ی بسیار مهمی است که این سازه،  تقریبن دو هزار ساله است. نکته‌ی دوم ساختار معماری آن است که باید به آن توجه شود. چرا ما باید به صورت غیراصولی از یک بنا تعریف کنیم و این تعریف و تمجید دهان به دهان بچرخد و در واقع یک تصویر دروغین از این سازه بسازیم؟

آتشکده نیاسر بنای مهمی است. اما ابتدای فصل‌ها را نمی‌توان با آن مشخص کرد. من دست‌کم از بیست و پنج روز قبل و بیست و پنج روز بعد از یکم تیر، از لحظه طلوع خورشید از بین ستون‌های آتشکده نیاسر عکس‌برداری کرده‌ام. در زیر عکسی که در بیست و پنجم تیر 1378 از طلوع خورشید از بین ستون‌های آتشکده‌ی نیاسر ثبت شده را می‌توانید ببینید. مشاهده می‌کنید که شبیه به عکس‌هایی است که طلوع خورشید در یکم تیر از بین ستون‌های این بنا را نشان می‌دهد. در این گستره زمانی، خورشید تقریبن از نزدیک نقطه‌ی طلوع انقلاب تابستانی طلوع می‌کند. کدام تقویم است که می‌تواند تِلُرانس پنجاه روزه داشته باشد؟ اصلا طی پنجاه روز در هر فصلی از سال که باشیم، تغییرات آب و هوایی قابل ملاحظه‌ای داریم تا حدی که هر موجود زنده‌ای متوجه آن می‌شود.

ما اگر نمی‌توانیم افتخاری به افتخارات ایران اضافه کنیم، دست کم تلاش کنیم افتخارات موجود را پاس بداریم و به دست آیندگان بسپاریم.