سقایی، یعنی آب دادن به تشنگان، كسی كه شغلش آب آوردن برای مردم است. دهخدا آورده سقاء یعنی آبكش، آن‌كه شغل او آب دادن یا آب فروختن به تشنگان است. آب‌فروش در فرهنگ فارسی معین، سقاء به معنی فروشنده‌ی آب، آب دهنده، آبكش. در هرصورت به كسی كه آب به دیگران می‌دهد ـ سقّاـ و به عمل آن ـ سقّایی ـ می‌گویند.

بدیهی است آب اساس و منشأ حیات است که با توجه به شرایط اقلیمی، جغرافیایی ایران با فرهنگ و تمدن ما نسبت ویژه‌ای دارد. لازمه‌ی شکل‌گیری هر آبادی و زیست‌گاهی، آب است. هر آبادی که بی‌آب شده خالی از سکنه شده، به تبع آن فرهنگ و تمدن آن از میان رفته است. مطالعات انسان شناسان و باستان شناسان نشان می‌دهد که ماندگاری فرهنگ و تمدن‌های کهن به واسطه‌ی وجود آب بوده است. چنان‌که نقل می‌کنند تمدن سیلک مدیون آب چشمه سلیمانیه است که از کوه‌های بالادست این محوطه باستانی جریان می‌یابد و تا به امروز باعث رونق این منطقه شده است. به هرحال حضور آب و اهمیت آن در چرخه اقتصادی و معیشت، از ایران باستان تاکنون هویتی مقدس داشته است.

ایرانیان در پیش از اسلام، ایزدبانو آناهیتا را مظهر و الهه‌ی آب می‌دانستند. اهمیت و تقدس آب به وفور در اوستا آورده شده است و بارها آناهیتا را به عنوان ایزدبانوی آب و ستاره نگهبان آب‌های ایران باستان ستایش کرده است. اما بعد از اسلام قداست و حرمت آب حفظ شد که دلایل آن را باید در عمیق‌ترین لایه‌های عقاید دینی مردم جست‌وجو کرد. در روایات، باور و عقاید مذهبی، آب مهریه‌ی حضرت فاطمه(س) است. باورهای اساطیری در پیش از اسلام و آیین و عقاید پس از اسلام مبین این است که در ایران باستان آناهیتا و در ایران اسلامی حضرت زهرا (س) مظهر آب هستند.

اسلام مانند تمام ادیان اهمیت زیادی برای آب قایل است. تاکید قرآن به ارزش و اهمیت آب بر هیچ مسلمانی پوشیده نیست. قرآن آب را به عنوان منشأ همه موجودات معرفی کرده است. «و جعلنا من الماء کل شیء حی» به طور کلی قداست و حرمت آب پس از اسلام، به شدت رنگ و بوی مذهبی به خود می‌گیرد. بیان نقش آب در واقعه‌ی عاشورا، از جمله ماجرای رشادت و شهادت حضرت ابوالفضل (ع) که برای رساندن آب به تشنگان و لشگر امام حسین (ع) جانش را از دست می‌دهد، آب را به شدت مورد احترام و تقدس قرار داده است.

اهمیت آب در نزد مردم کاشان ریشه‌ای اسطوره‌ای دارد. چنان‌که در جای جای فرهنگ مردم این منطقه از عهد باستان تاکنون، همواره حضور آب مشاهده می‌شود. بارزترین نمونه‌ی باستانی، جشن آبریزان یا لتوی latuye  مسگرهای کاشان است که تا چند ده‌سال پیش در روز سیزدهم تیرماه یعنی روز ـ تیرگان ـ در میان صنف مسگرهای کاشان متداول بوده است که شرح و توصیف آن در این نوشتار نمی‌گنجد. سابقه دوستداری اهل بیت در کاشان و پیوند عمیق زندگی مردمان این منطقه با واقعه‌ی کربلا که مظلومیت تشنگان به ویژه نقش حضرت ابوالفضل، ملقب به سقای دشت کربلا را به شدت در باور مذهبی همگان تجسم و تداعی می‌کند؛ باعث شده تا افراد زیادی برای کسب ثواب، امکانات و تأسیسات آب رسانی را در محل فراهم کنند. اعمال قدسی چون شجاعت، غیرت، تعصب و وفاداری حضرت عباس(ع) چنان در اذهان، افكار و فرهنگ مردم تأثیر گذاشته كه وقف و نذر احداث ده‌ها آب انبار، سقاخانه، سنگاب‌های سفالی، سنگی و مسی در اندازه و اشكال مختلف به نقل از شاملو توسلی است برای خرید بهشت. در واقع سقایت و آب رسانی را والاترین نذر و وقف می‌دانند که در بخشی از فرهنگ و اعتقادات دینی تجلی یافته است و پیوند غیر قابل انکار با امر مقدس دارد. امر مقدس نشأت گرفته از باور و عقاید مذهبی است که لازمه‌ی هر دین و مذهب است. کلود ریویر معتقد است که «این اعتقاد است که امر قدسی را می‌سازد، یک نمود قدسی به خودی خود تظاهری از امر قدسی نیست بلکه اعتقاد به آن است که موجودی (شخص یا شیء) به صورتی نمادین، حامل معنایی هستی شناسانه است» بر اساس همین نظام اعتقادی است که پس از 1400 سال، خودگذشتگی و جانبازی حضرت عباس(ع) در واقعه‌ی عاشورا، به عنوان امری قدسی در فرهنگ مردم پویا و پرفروغ مانده است. 

در این واقعه حضرت عباس(ع) که علمدار دشت کربلا هم بوده، لقب سقا و ساقی لب تشنگان به خود گرفت و آب که در ایرانِ کهن، هویتی پاک و مقدس داشت؛ در باورها و عقاید دینی ما تداوم یافت و تأثیر عظیمی بر فرهنگ ایرانیان گذاشت. تا حدی‌که برخی برای ستایش جانبازی و رشادت سقای تشنه لبان کربلا، با به دوش کشیدن مشک آب، در حکم سقا، در مجالس و مراسم ماه محرم سقایت می‌کنند. مردم کاشان با اعتقاد به احادیث، روایات مقام سقا و اجر سقایت از دیرباز اهمیت زیادی برای آب‌رسانی و آب دادن به دیگران قائل بوده‌اند و معتقدند با این کار شریف و خیرخواهانه، از اجر اخروی، پاداش و ثواب زیادی برخوردار می‌شوند. در کاشان، در هر کوی و برزنی آب‌انبارهایی به چشم می‌خورد که توسط افراد خیر، احداث و وقف شده است. در ابوزیدآباد (از توابع آران و بیدگل) آب‌انباری به چشم می‌خورد که چون بانی یا واقف آن فرزند نداشته، به جای فرزند، آب انبار را احداث و وقف کرده است و در ماده تاریخ آن آورده:

بانی این انبار شد حاجی امیر دیندار              شهرتش شایقی به جای فرزند شد این آثار

سقاخانه‌ها نیز به واسطه‌ی مقام سقایت حضرت ابوالفضل(ع) مقدس و مورد احترام هستند. سقاخانه‌، مكانی قدسی ا‌ست كه در باور و روح و روان مردم تأثیر گذاشته است. برخی حاجت و مراد خویش را از آن می‌طلبند و شمع، وسیله و ابزار توسل در آن‌هااست، سقاخانه‌ها معمولَن در کنار مکانی مقدس چون مسجد، حسینیه، امام‌زاده، بازار و گذرهای مرکز محله واقع ‌شده‌اند.

سنگاب، نمود قدسی دیگری است که در هر معبر و گذر عمومی، کوچه، بازار، خیابان و سایر اماکن عمومی چون مسجد، حسینیه، تکیه، و امام‌زاده‌ها به وفور به چشم می‌خورد. سنگاب، مخزن نگهداری آب شرب است. سنگابِ سنگی، سنگابِ سفالی، مسی، برنجی و حلبی از انواع سنگاب است. سنگاب سنگی معمولن در صحن امام‌زاده‌ها و اماکن تاریخی دیگر به چشم می‌خورد. امروزه دستگاه‌های خنک‌کننده‌ی اتوماتیک شیردار، جایگزین سنگاب‌های دیگر شده است. پاره‌ای با توسل به سقای تشنه لبان، بانی ساخت یا خرید سنگاب می‌شوند. سنگاب را در جلو منزل یا مغازه، مسجد یا حسینیه‌ی محل و یا صحن امام‌زاده و غیره می‌گذارند تا رهگذران آبی بنوشند و تشنه لبان كربلا را یاد كنند و شمر و یزید را لعنت كنند. گفتن این گونه عبارات كه پس از نوشیدن آب بر زبان جاری می‌كنند، در باور و فرهنگ ما به‌ صورت عبارات موزون، دعا و نفرین تجلی یافته است. بانیان سنگاب، برای این‌كه مردم با یاد لب‌های تشنه اما حسین(ع) و یارانش آب بنوشند و دشمنان آن حضرت را لعنت كنند بر روی سنگاب‌ها یا سردر سقاخانه‌ها می‌نویسند: السلام علیك یا اباعبدالله، سلام بر حسین، لعنت بر یزید، یا ساقی كوثر، یا ساقی لب تشنگان، فدای لب تشنه‌ات حسین، آبی بنوش و تشنه لبان را تو یاد كن لعنت به شمر خولی و ابن زیاد كن.

در گذشته و بعضا امروز، سقاها با بردوش افکندن مشکی از آب و در دست داشتن جام‌های مسی کوچک، در مسیر عزاداری به مردم آب می‌دادند. سقاها ضمن عزاداری و سقایت، تشنگی امام حسین(ع) و یارانش را تداعی می‌کنند.(معتمدی، ص416) فراتر از این اعتقاد، بعضی‌ها با حاجت سلامتی و تندرستی، به حضرت ابوالفضل(ع) متوسل می‌شوند و نذر می‌کنند فرزندشان در ماه محرم سقای عزاداران امام حسین(ع) باشد. این سقاها در طول دهه اول ماه محرم با پوشیدن لباس و ادوات سقایی نظیر نطع یا نعد، لنگ، مشک، عصای سقایی، شیرقلاب و جام‌های فلزی در بازار شهر بین عزاداران ظاهر می‌شوند و به سقایی می‌پردازند. اغلب عزاداران آبی را که از دست سقاها می‌نوشند نه برای رفع تشنگی، بلکه برای تقدس و تبرک آن می‌نوشند. 

بار اعتقادی و حرمتی که منصب سقایی را در هاله‌ای از تقدس متجلی ساخته است، سقا شدن یا سقا کردن کودکان را در دل یک آیین و رسم خاص نشانده است. آیینی که باعث می‌شود تا آخر عمر، سقا، زیر بیرق امام حسین(ع) و علم حضرت عباس(ع) خدمتگذاری عزاداران را به عهده بگیرد. تحت تأثیر این باور دینی، کودک یا نوجوانی را که پدر و مادرش بر اساس نیت قبلی، مبنی بر این‌كه فرزندشان سالم و سلامت بماند، می‌خواهند سقایش کنند، می‌بایست در آیینی که به میمنت سقاشدن او برگزار می‌شود، از بزرگان و ریش سفیدان سقا کسب اجازه کند و بزرگان، با تشریفات خاص، برای اولین بار، لباس مقدس سقایی را به تن او بپوشانند.

روند برگزاری این آیین و مراسم بدین گونه است که با دعوت قبلی از سوی پدر نوجوان، سقاها، اعم از بزرگان، پیشکسوتان، استادان و سقاهای دیگر و همراه با بابای آن‌ها در مجلسی که در منزل نوجوان برگزار می‌شود، اجتماع می‌کنند. در این مراسم نخست به نوحه‌خوانی، مدیحه‌سرایی و سقایی می‌پردازند. سپس بابای سقا نوجوان یا کودک را به حضور می‌طلبد و به حاضرین در مجلس معرفی می‌کند و در کنار خودش می‌نشاند. آن‌گاه چند عدد مجمعه‌ی مسی بزرگ را كه در داخل آن‌ها، لُنگی سفید، کلاه ترمه‌ی قلاب‌دوزی شده به عنوان تاج افتخار خدمتگذاری امام حسین(ع)، رشته‌ای قرمز رنگ به نشانه‌ی رشته‌ی غم، شیر قلاب ( تسمه چرمی مجهز به سگکی به شکل شیر و قلابی حلقوی) نوار چهل‌ بسم‌الله (شامل چهل جعبه فلزی نقره‌ای حاوی قرآن‌های كوچك و ظریف) كشكول به نشانه‌ی مشگ سقایی، جام آب و كله‌قند و گلاب كه هدیه پدر و مادر به بابای سقاست و نُقل هِل كه شیرینی مجلس را تشكیل می‌دهد قرار داده، می‌آورند در مقابل بابا می‌گذارند. نوجوان یا کودک هم روبه‌روی استاد می‌ایستد. بابای سقا با خواندن قصیده‌ی مربوط و مخصوصِ تشرف به مسلک سقایی، لباس و ادوات سقایی را بر تن کودک می‌کند و با دعا و صلوات مراسم تمام می‌شود و در پایان با نقل هل و گلاب از حاضرین پذیرایی می‌كنند.

منابع :

 ریویر، کلود، 1379، درآمدی بر انسان شناسی، ترجمه، ناصر فکوهی، تهران، نشر نی.

هینلز، جان راسل، 1382، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار، حسن تفضلی، تهران، نشر چشمه، چاپ دوم

معتمدی كاشانی، سید حسین، عزاداری سنتی شیعیان، 1378، قم

شاملو، احمد، کتابِ کوچه جامع لغات، اصطلاحات، تعبیرات، ضرب المثل های فارسی، با همکاری آیدا سرکیسیان، انتشارات مازیار،  تهران، چاپ پنجم، 1388

پژوهش میدانی به شیوه‌ی مشاهده ومصاحبه‌ی مستقیم توسط نگارنده.