در برخی از نقاط جهان غارهایی یافت می‌شوند که بر اثر عوامل طبیعی تشکیل نشده‌اند، بلکه توسط انسان‌ها درگذشته‌های دور یا نزدیک به منظور اهداف خاصی هم‌چون نظامی، سکونت، انجام آیین‌ها و مراسم مذهبی و استخراج فلزات و سنگ‌های گران‌بها، حفر شده‌اند. در ایران تعداد قابل توجهی از این غارها گزارش شده‌اند که ویژگی آن‌ها در مقابل غارهای طبیعی در شیوه‌ی منظم حفاری، نقشه‌ی هندسی و موقعیت آن‌هاست .غار شگفت‌انگیز نیاسر که اهالی منطقه به آن غار تالار یا رئیس می‌گویند به عنوان شاهکاری از معماری دست‌کند به شمار می‌رود که احتمالن به منظور اهداف مذهبی و انجام مراسم عبادی خاص در قسمت زیرین باغ معروف به تالار و درون توده سنگی از جنس تراورتن ایجاد شده است. در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته، در لایه‌ای غیرسطحی و سالم تعدادی ابزارهای سنگی گوناگون کشف گردیده که با توجه به تکنیک به کار رفته در ساخت آن‌ها کارشناسان قدمت آن‌ها را به دوره پارینه سنگی، میانه یعنی 40 تا 25  هزار سال قبل نسبت داده‌اند..

غار تاریخی رئیس به لحاظ موقعیت جغرافیایی در»45 ‹ 08° 51 طول جغرافیایی و «17 ‹ 58° 33  عرض جغرافیایی و با ارتفاع 1730 متر از سطح دریا در قسمت زیرین باغ معروف به تالار و باغ‌های مجاور آن واقع شده است. از آن‌جایی که بخش نیاسر در مرکز طاقدیسی جای گرفته که یال جنوب شرقی و جنوب غربی آن نیز کاملاً مشخص می‌باشد، دهلیزها و راهروهای زیرزمینی غار رئیس در یال شمال غربی طاقدیس مذکور و در آهک‌های ریفی سازند قم و در درون توده سنگی از جنس تراورتن ایجاد شده است و این چنین تصور می‌شود که غار در مسیر شکاف‌ها و رودخانه‌های زیرزمینی که بر اثر انحلال آهک و به وسیله‌ی نفوذ آب‌های زیرزمینی و به طور طبیعی  به وجود آمده، ایجاد گردیده است. در اطراف دهانه‌ی ورودی غار و هم‌چنین در مسیر اولیه‌ی آن آثاری به اشکال گوناگون به چشم می‌خورد که منشاء آن‌ها سازوکارهای آب‌های فرورونده‌ای است که از آهک محلول اشباع بوده و هنگام چکیدن از سقف غار به صورت معلق و یا پس از سقوط قطره‌های آب در کف غار ته نشین شده و بدین ترتیب استالاکتیت‌ها در بالا و استالاگمیت‌ها درقسمت پائین تشکیل شده‌اند که در چند نقطه در اطراف دهانه غار به صورت به‌ هم پیوسته وجود دارند و تشکیل ستون‌های سنگی زیبایی شبیه به تنه و شاخه درخت داده‌اند.

پیشینه تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی اثر

برای نخستین بار طی سال‌های 76- 1375 توسط شرکت ملی فولاد ایران، عملیات شناسایی حفره‌های زیرزمینی مربوط به غار و نقشه‌برداری زیرزمینی و سطحی از آن انجام شد که حاصل آن یک جلد گزارش به همراه نقشه‌های سه بعدی از فضاها بود. در ادامه‌ی بررسی‌ها و مطالعات، مجدد در سال 1378 یک گروه باستان‌شناسی به سرپرستی آقای شاهرخ رزمجو در برخی از نقاط غار اقدام به لایه‌نگاری می‌کنند.  باری دیگر نقشه‌برداری این غار باستانی در سال 1391 توسط اعضاء گروه غارنوردی و غارشناسی نقش جهان انجام شده است.

در جریان نخستین فصل کاوش باستان‌شناسی به سرپرستی آقای شاهرخ رزمجو، در لایه‌ای غیرسطحی و سالم تعدادی ابزارهای سنگی گوناگون کشف می‌گردد که با توجه به تکنیک به کار رفته در ساخت آن‌ها، قدمت‌ا‌ش به دوره پارینه سنگی میانه یعنی 40 تا 25 هزار سال قبل نسبت داده می‌شود. بر این اساس لایه مذکور احتمالن بقایای یک اردوگاه فصلی بوده که در نزدیکی چشمه آب قرار داشته است. بررسی‌های انجام شده توسط هیات باستان‌شناسی مذکور نشان می‌دهد پس از گذشت چندین هزار سال، طی دوران اشکانی و ساسانی فضاهای موجود در غار تراشیده شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند. به طوری‌که داده‌های باستان‌شناسی و فرم فضاها نیز موید این موضوع است. علاوه بر این، کشف تعدادی ظروف سفالی مربوط به دوره اسلامی می‌تواند به نوعی نشانگر استفاده از غار در مقاطعی از دوره اسلامی نیز باشد.(رزمجو، 1378)

مشخصات غار رئیس

از جمله اسنادی که در آن به این اثر اشاره شده، کتاب خاتون هفت قلعه تالیف باستانی پاریزی است. این کتاب که مجموعه‌ای از مقالات تاریخی می‌باشد در آن مقاله‌ای از آقای محیط طباطبایی موجود است. در قسمتی از مقاله‌ی مذکورکه ترجمه نسخه خطی مربوط به تاریخ قم می‌باشد، در باب سرداب‌های نیاستر چنین آمده است:

«در کوه نیاستر چاه‌ها و سرداب‌های بسیار کنده و بریده‌اند و آن را خود فقیر مشاهده نموده‌ام و به چاه‌ها و سرداب‌های آن رفته‌ام. اگرچه جمع مانع بودند و می‌گفتند به سبب دشواری راه و تنگی و تاریکی، کسی بدان موضع نتواند رفت. از معمرین روایتی می‌آوردند و آن را دلیل بر منع حقیر ازحرکت می‌ساختند. اتفاقا از جهل و غرور دوران شباب، این قضیه موجب زیادتی شوق حرکت بدان موضع شد. پس پنج نفر دیگر که یکی از آن‌ها عالیحضرت میرزا مطلب نواده شیخ عبدالعالی بود بر آن حرکت مصمم گردیدیم و آنچه از آن دیده شد، می‌نگارد.

پس از آن پنج نفر و حقیر که مجموع شش نفر بودیم و سه نفر از این شش نفر اهل نیاستر بودند با دو دبه روغن چراغ و سه عدد چراغ و دو دسته فتیله و کبریت و یک توبره کاه و دو طناب شتری و به قدر کفایت روزه آذوقه و سنگ چخماق که از ضروریات حرکت بدان موضع‌اند و از اسلحه میرزا مطلب شمشیر و سپری و رجب آقای فراش عالیحضرت میرزایی، میرزا محمد معصوم خلف نواب میرزا مهدی که در آن وقت ایشان هم در نیاستر و از مانعین حرکت فقیر بودند یک قبضه تفنگ با خود داشت. همه جا بر تیغه آن کوه می‌آمدیم تا این‌که به شکافی رسیدیم که تا پایین تخمینن صد ذرع باشد و در محاذی آن کوه دیگری هست به عرض تقریباً یک ذرع و فاصله دو کوه دو ذرع بود و می‌باید از این تیغ کوه به آن تیغ کوه جست و به سبب ارتفاع کوه و بعد مسافت آن شکاف از زمین و تنگی عرض جای پا، چشم‌ها تاریکی و سرها دور می‌گردند. پس ساعتی در آن‌جا بنشسته و چشم‌ها بربستیم تا قدری آرامی حاصل شد. پس اول یکی از آن‌ها که از همان قریه و مرد پهلوانی بود ابتدا به جستن از آن شکاف عبور کرد و طنابی را گرفته یک سر آن را محکم به میان خود بست و در عقب تخته سنگی نشست و دست‌های خود را بر شکاف‌های کوه گرفت و یک سر دیگر آن طناب را به طرف ما پنج نفر انداخت. یک یک بر کمر خود بستیم و از آن‌جا می‌جستیم .پس هر شش نفر به تیغ کوه دیگر جسته باز بر آن روان شدیم .تا آن‌گاه که منتهی شد به صفه‌ای که از سنگ بریده و تراشیده بودند و در آن صفه دهانه مغاره و نقبی ظاهر بود که بدان‌جا داخل می‌بایست شد و چون تاریک بود هر دو کس را یک چراغ ضروری بود. پس به دستور مقرر سه چراغ روشن، یکی از آن‌ها را پهلوان نیاستری برداشت، اول داخل آن نقب شد و از عقب او فقیر و بعد از ما شخص نیاستری با میرزا مطلب و بعد از ایشان رجب آقا نیاستری داخل نقب گردیدند. هردو نفر یک چراغ داشتیم تا آن‌که نقب منتهی به چاهی شد. پس به آن چاه که عمق‌اش قریب سه ذرع بود در آمدیم در ته آن نقبی بود در آن نقب همی رفتیم تا آن‌گاه که نقب به «چهار صفه»یی منتها شد که در سنگ تراشیده بودند و در آن صفه دهانه نقبی بود. پس بر یکی از آن‌ها قدری کاه به جهت نشان و علامت ریختیم و بدان داخل شدیم.آن نیز منتها به چاهی شد که بر سر آن نیز تخته سنگی بود. به آن چاه درآمدیم. عمقش از چاه اول سه ذرع زیاده بود و هم‌چنین مرتبه به مرتبه عمق چاه‌ها زیاده می‌گردید نقبی که در آن چاه بود ما را به چهار صفه دیگری رسانید. بدین ترتیب تا هفت چهارصفه رفتیم و دیدیم در وضع آن چاه‌ها و نقب‌ها و چهارصفه‌ها تغییری نمی‌یافتیم مگر به کوچکی و بزرگی بعضی از آن چهارصفه‌ها نسبت به هم و در دو چهارصفه غرفه‌ها نیز در سنگ تراشیده شده بودند. بعضی از آن چاه‌ها مربع کنده شده بودند و بعضی مدور. هرچه می‌رفتیم چاه‌ها عمیق‌تر می‌شد و به هیچ وجه روزنه و روشنی در آن‌ها نبود. اثر نوک کلنگ‌ها در آن‌ها ظاهر بود و جمیع آنچه را که کنده بودند به خارج نقل کرده بودند و گمان می‌کردیم که همه آن‌ها را جاروب کرده‌اند. بالجمله تا هفت چهارصفه رفتیم. عمق چاه آخرین به پانزده ذرع می‌رسید و در نقب آخرین اثر رطوبت و آب و وزیدن هوا محسوس گردید و دیگر رفقا راضی به رفتن نگشتند و از آن نقب‌ها که کاه ریخته بودیم به صد مشقت برگشتیم و در وقت غروب آفتاب به منزل خود خدمت مخادیم عظام میرزا محمد معصوم و میرزا ابوطالب و میرمحمد صالح وحکیم سدید و میرزاجان و غیره که رفقای ییلاقات بودند رسیدیم و سرگذشت خود را به جهت ایشان حکایت کردیم و خدام میرزایی بعد از رجوع به دارالسلطنه اصفهان حکایت را به جهت پدر نقل کرد و نواب به جهت غرابت و تازگی که داشت شبی به خدمت اعلیحضرت صاحبقرانی عرض نمود فرموده بودند آیا بر قول ناقل اعتمادی هست؟ نواب عرض کرده بود که یکی از سادات قم که آشنای قدیم این بنده درگاهست خود این موضع را دیده و غلامزاده محمد معصوم در نیاستر با او رفیق بوده، اما جرئت رفتن نکرده احتیاط نمود، ولینعمت فرموده بودند که ستم کرده است، در واقع چنان موضعی دیدن دارد.» (باستانی پاریزی، 1380،ص 297)

آنچه که مسلم است این‌که غار رئیس، غاری دست‌کند است با مساحت تقریبی5/176متر مربع و به طول تقریبی 650  متر در پنج رشته و ورودی‌های متعدد که با استفاده از ابزار ساده ابتدایی در درون توده سنگی از جنس تراورتن، به صورت مجموعه‌ای زیرزمینی حیرت‌آور و پیچیده مشتمل بر راهروهای تنگ و طولانی، فضاهای اتاق مانند با تاقچه‌هایی در دیواره‌های آن‌ها، سکو و ستون‌های سنگی، در چند طبقه ایجاد گردیده است. ارتباط بین طبقات هم‌چنین تهویه هوای فضاها از طریق چاه‌ها و کانال‌های متعددی است که در داخل برخی از فضاها حفر گردیده‌اند. اختلاف ارتفاع پایین‌ترین قسمت غار نسبت به بلندترین قسمت آن بیش از 75 متر است. آن‌چه که از نظر اصول معماری لحاظ شده در این غار حائز اهمیت می‌باشد، رعایت اصول فنی و مهندسی در ایجاد فضاها در سطوح زیرین کوه هم‌چون یکسان بودن اندازه تقریبی مقطع دهلیزها و چاه‌ها و کانال‌ها و اجرای شیب تقریبی پنج درصد در بیشتر مسیرهای موجود در غار احتمالن جهت هدایت آب نفوذی به خارج از مجموعه غار، که در مجموع این موارد به نوعی نشانگر وسعت دید سازندگان این مجموعه جالب و پیچیده می‌باشد.

در رشته اول در مسیر شمالی آثار فراوانی از معماری صخره‌ای در دل زمین وجود دارد. تاق‌نماها و اتاقک‌ها و محل‌های نصب پیه‌سوز جهت روشنایی در دیوار فضاها ایجاد شده‌اند. در مسیر فوق‌الذکر اتاقی قرار دارد که در امتداد دیواره شمالی آن یک دوراهی که مسدود گردیده وجود دارد. در حین حفاری و پس از انتقال رسوبات به بیرون غار اتاقی با ستون سنگی مشخص شده که در ادامه دهلیزی وجود دارد که به سمت شمال امتداد پیدا می‌کند. وجود چاهی درقسمت کف اتاق ستون دار ارتباط آن ‌را به طبقه پایین میسر می‌کند .

یکی دیگر از مسیرهای غار، رشته دوم می‌باشد. در این رشته از غار اتاق عجیبی ایجاد شده که دارای سکو می‌باشد. در ضلع جنوب غربی دیوار اتاق مذکور یک راهرو با مقطع کوچک و پر پیچ و خم و چند شعبه وجود دارد که به سمت شرق امتداد یافته و در نهایت به دهانه‌های واقع در صخره آهکی مشرف به شهر نیاسر منتهی می‌شود. این راه، طولانی‌ترین مسیر غار و یکی از شگفت‌انگیزترین مسیرها به شمار می‌رود. دراین مسیر محل‌هایی شبیه آب‌انبار و کانال جهت جمع‌آوری و ذخیره‌ی آب ساخته شده است. در این بخش از غار و قبل از رسیدن به آب‌انبار در قسمت میانی دهلیز یک محوطه اتاق مانند و درکف دهلیز نیز کانالی جهت جمع آوری آب از مظهر چشمه‌ای که در حال حاضر فاقد آبدهی است، دیده می‌شود.

پس از گذر از قسمت‌های فوق تا محل خروجی غار که به صورت تالاری در درون صخره و مشرف به شهر نیاسر است چند چاه و فقط یک دهلیز سنگی پیچ در پیچ چند شعبه وجود دارد. در رشته اول و دوم غار هزارتوی رئیس که طولی معادل 336 متر دارد مجموع 11 اتاق به ابعاد گوناگون و 17 حلقه چاه در این بخش از غار مورد شناسایی قرار گرفته است.  از تعداد 17 چاه مذکور شش حلقه چاه مسدود و بقیه باز هستند. در واقع این چاه‌ها نقش ارتباطی بین طبقات را ایفا می‌کنند.

رشته سوم غار بسیار استادانه و با راه‌های فرعی و گمراه کننده متعدد به صورت تونل‌های سنگی و چاه‌های ارتباطی رو به پایین و بالا و دهلیزهای فراوان در دل تپه آهکی ایجاد شده  و به نظر می‌رسد قدیمی‌تر و دست‌نخورده‌تر از رشته‌ی اول و دوم غار باشد. قبل از عملیات اکتشافی مرحله سوم و پاک‌سازی و آماد‌ه‌سازی و تجهیز غار مصنوعی توسط حفاران، تصور بر این بوده که این مجموعه به صورت مجزا و بسته بوده که به غیر از ارتباط با دهانه‌ی اصلی به جای دیگری راه نداشته باشد. لکن پس از پاک‌سازی کف اتاق‌ها و دهلیزها در گوشه‌ی سمت چپ اتاق بزرگ، دهانه‌ی یک تونل سنگی پیدا می‌شود. این مسیر که شبیه به یک راه فرار است اکتشافش سبب شده اختلاف ارتفاع مجموعه غار از محل ورودی اصلی رشته‌ی اول در باغ تالار تا نقطه انتهایی مسیر فوق به بیش از 75 متر برسد.

رشته‌ی چهارم در جنوب باغ تالار و در درون یکی از باغات محله‌ی تالار نیاسر به نام باغ توسلی واقع شده است که از یک راهروی سنگی و یک اتاق و سه حلقه چاه تشکیل گردیده است که وسعت و طول آن محدود می‌باشد و مساحت تنها اتاق آن شش و نیم متر مربع است. به نظر می‌آید این محل، قبرستان زرتشتیان بوده است زیرا از این مکان تعدادی آثار فک و دندان انسان و مهره‌های تزیینی و فلزی شبیه گوشواره کشف گردیده است.

رشته پنجم، در زمره محل‌هایی است که در چارچوب مطالعات شرکت ملی فولاد کشف و درون آن از خاک و سنگ و زنگار ناشی از گذر سالیان دراز خالی گردیده است. این دهلیز سنگی به طول 57 متر و دو حلقه چاه مورد شناسایی قرار گرفته است. متاسفانه به دلیل آن‌که قسمتی از تونل سنگی دست‌کند آن با خاک دستی پرگردیده و به عنوان پی دیوار ساختمان مسکونی بالای آن مورد استفاده قرار گرفته و نیز به دلیل حفظ ساختمان و مسایل ایمنی، پیشروی بیشتر در این مسیرمقدور نبوده است.

در مورد کاربری این مجموعه نظر بر این است که به دلیل وجود فضاهای محراب گونه در غار، تاریک و پنهان بودن فضاها، هم‌جواری با آبشار و غیره این غار را به عنوان معبدی متعلق به پیروان آئین میترا می‌توان به شمار آورد. البته خاطر نشان می‌سازد اثبات نظر فوق منوط به انجام تحقیقات و مطالعات بیشتر است.

پی‌نوشت

- باستانی پاریزی،محمد ابراهیم، 1304 ، خاتون -هفت قلعه(مجموعه مقالات تاریخی)، چاپ ششم،تهران: روزبهان

- شاهرخ رزمجو و بابک امین تفرشی، برگرفته از -سایت www.soas.as.uk

- شاهرخ رزمجو، 1310 ، گزارش کاوش در غار -نیاسر، آرشیو میراث فرهنگی کاشان(منتشر نشده )

- محوی، محمد رضا - 1312 ، گزارش مقدماتی ، بررسی تونل قدیمی در منطقه نیاسر کاشان، آرشیومیراث فرهنگی کاشان( منتشر نشده)

- گزارش نقشه برداری غار رئیس نیاسر، 1391. (منتشر نشده )

- آرشیو پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهر تاریخی نیاسر. www.gsi.ir