شهر تاریخی نیاسر در بیست کیلومتری کاشان و بر سر جاده‌ی کاشان به دلیجان قرار گرفته است. شهر نیاسر از جمله شهرهایی به شمار می‌رود که بسیاری از نمودهای تاریخی و آیینی از روزگار باستان تا به امروز در آن به یادگار مانده است. از جمله مهم‌ترین آثار تاریخیِ نیاسر می‌توان به چهارتاقیِ ساسانی، غار رئیس، کوشک صفوی، حمام تاریخی و برج نگهبانی چاله‌قاب اشاره کرد. بنا به روایت‌های تاریخی به جامانده از قرون اولیه اسلامی، شهر نیاسر در دوران ساسانی مورد توجه پادشاهان و سلاطین آن دوره بوده است.  آیین قربانی گاو در روز عید قربان از جمله مهم‌ترین آیین‌های مردم نیاسر است. در نیاسر از دیرباز چنین مرسوم است که اهالی، گاو زرد رنگی را هنگامی که گوساله است خریداری و برای قربانی پَروار کرده، یا گاوی یک رنگ که بدن او عاری از نقص و زخم است را با هم‌یاری یک‌دیگر خریداری کرده و در روز عید قربان در کنار چشمه اسکندریه قربانی می‌کنند.

نیاسری‌ها در روز عید قربان، گاو مخصوص قربانی که باید نَر (وَرزا) باشد را با پارچه‌ای سبز رنگ آذین می‌کنند و در هفت محلّه‌ی شهر می‌گردانند. گاو قربانی در نیاسر شبیه به نخل عزاداری در کاشان و اطراف؛ در کنار خانه‌هایی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، متوقف شده و مردم برای متوفّا فاتحه‌ای خوانده و خانواده متوفّا نیز در حدّ توان به دفترداری که مسئول خرید گاو نذری است، کمک می‌کنند. در هنگام گردش گاو در کوچه‌های شهر مردم اسفند دود کرده و با شیرینی و شکلات از افرادی که دنبال گاو قربانی در حال حرکت هستند، پذیرایی می‌نمایند. گاو قربانی با دسته‌ی همراه، با ذکر «الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله و الله اکبر و لله الحمد والحمدلله علی ماهدانا و له الشکر علی ما اولانا»و ذکر «الله اکبر» تا سرچشمه، مشایعت می‌شود. با رسیدن گاو به سرچشمه، شخصی مدّاحی نموده، ذکر مصیبت گرفته و کم کم گاو به محل قربانی رسیده و قبل از اذان ظهر به هنگام تیغ آفتاب ذبح می‌شود. حضور مردم از اقشار مختلف در کنار چشمه وصف ناشدنی است. مردم از ساعات اولیه روز در کنار چشمه منتظر آمدن گاو قربانی هستند. محل قربانی گاو هم اکنون در کنار حوض مسجد امام حسن عسگری(ع) است. این مسجد در کنار چشمه اسکندریه، آتشکده و چنار کهنسال آن قرار گرفته است. اهالی نیاسر این چشمه را به نام چشمه قلعه نیز می‌شناسند. گویا در گذشته معبدی نیز در این محدوده وجود داشته که از مصالح آن در ساخت بنایی در نزدیکی محل استفاده شده است.

محدوده‌ی پیرامون آتشکده، چشمه، درخت چنار و غار ریس از منظر آیینی در نیاسر بسیار مهم و قابل تامل است. در میان حوض مسجد سنگی وجود دارد که از باور اهالی اگر از جای خود برداشته شود خون از زیر آن جاری می‌شود. مردم نیاسر معتقدند خون قربانی باعث برکت محصولات زراعی می‌شود. در آیین قربانیِ گاو در نیاسر مرسوم است که پس از ذبح گاو، خون گاو وارد حوض مسجد شده و سپس تمام جوی آب و باغات از این خونآب، سیراب می‌شوند.

مرسوم است که گوشت گاو قربانی باید بین تمام فُقرای محل تقسیم شود. در گذشته کدخدا یا بزرگ محل گاو قربانی را ذبح می‌کرد. همچنین در گذشته گاو در کنار چشمه زنانه ذبح می‌شده است و رسم بود که پس از ذبح گاو، گاو را روی تیرهای چوبی سوار کرده و گاو قربانی را از همان راهی که آورده بودند به نخستین نقطه‌ای که گاو راهی چشمه شده بود، بر می‌گرداندند. در قدیم ران راست گاو سهم اهالی محلّه و همچنین کلّه گاو از دلاک (سلمانی) محل بود. مردم معتقد بودند که دُم گاو نیروی جادویی دارد و آن نیز از دیرباز به حمامی محل می‌رسید.

یکی از راز وارترین رسم‌های آیین قربانی گاو در نیاسر، تقسیم گوشت قربانی در بین اهالی و به خصوص سهم دلاک و حمامی محل است. در فصل یازدهم از کتاب شایاست ناشایست در مورد بخشش اندام قربانی به ایزدان چنین آمده است: «گوسفند هنگامی که [در مراسم یَشت] کشته شود و [اندام‌های آن] جدا [باشد] پس گوشت‌های آن را چنین باید بخش کرد: زبان، آرواره و چشم چپ، از آن هوم ایزد، گردن، از آن اردیبهشت، سر از آن باد ایزد، دستِ راست، اردویسور، آنِ (دستِ) چپ، دَرواسپ، ران راست، فَروهر گُشتاسب، آنِ(=رانِ) چپ، فَروهر جاماسب، پُشت(=پشت مازو)، رَتوبَرزت، پَهلوی، از آنِ مینوان(= موجودات مینوی)، شکمبه، سپندارمذ، خایه، ستاره وَنند، گُرده، هَفتُورنگ، و شانه(=سردست)، فَروهر روحانیان، شُش، فَروهر جنگیان، جگر برای آمرزش و نگهبانی درویشان، اِسپُرز، مهراسپند، دست (=ماهیچه)، آبان، دل، آتشان، چرب روده، اَردافرود، دنبالچه، فَروهر زرتشت اسپیتمان، دُنبه، باداَردا، چشمِ راست، از بهر ماه، هر چه از ایشان (آن اندام‌ها) بازمانده است، پس دیگر امشاسپندان را است.» (شایست ناشایست، کتایون مزداپور، ص۱۴۷)

می‌نماید که نظام تقسیم گوشت گاو قربانی در نیاسر ریشه در آیین‌ها و باورداشت کهن مردم این سرزمین دارد. اگر چه امروزه گوشت قربانی گاو بیشتر بین فقرای همه‌ی محله‌های نیاسر تقسیم می‌شود، اما باورهایی که از دیرباز نسبت به تقسیم اندام قربانی همانند سهم دلاک و حمامی و به خصوص سهم اهالی محله‌ی قلعه وجود داشته است به خوبی نظام باورمندی کهن مردم این سامان را نمودار می‌سازد. در گذشته‌ای نه چندان دور، دلاک (سلمانی) و حمامی و داسی (زن حمامی) در جامعه سنتی ایران وظایف خاصی بر عهده داشته‌اند که در جای خود بسیار قابل تامل است. برای مثال ختنه کردن نوزادان و یا گرفتن استخاره و طالع بینی و ستاره‌چینی دختران دم بخت و... از امور بسیار مهم سلمانی‌ها و هم‌چنین همراهی در مراسم عروسی و عزای اهالی محل از مهم‌ترین وظایف حمامی و داسی (زن حمامی) بود.

آیین قربانی یکی از کهن‌ترین آیین‌ها در میان اقوام و ملل مختلف است. در ایران باستان نیز آیین قربانی از جمله آیین‌های دینی و مذهبی مردمان این سرزمین به شمار می‌رفته است. داستان گوشوروَن (روان چارپایان سودمند) در اوستا از جمله کهن‌ترین مکتوبات در مورد آیین قربانی در ایران کهن است. در سرود یکم از اَهونَودگاه از اوستا، گوشوروَن نزد اهورامَزدا از قربانی و کشتار خویش به دست آدمیان گله می‌کند و اَهورامَزدا مژده زادن زرتشت، ناجی و حامی چارپایان را به او می‌دهد. در یسنه هات ۲۹ در این باره چنین آمده است.

«گوشورون نزد شما گله گُزارد:

- مرا برای چه آفریدی؟ که مرا ساخت؟ خشم و چپاول و تندخویی و گستاخی و دست یازی، مرا یک‌ سره در میان گرفته است. مرا جز تو پشت و پناه دیگری نیست. اینک رهاننده‌ای شایسته به من بنمای...

«اهوره»ی با «اشه» همکام، این مَنثره‌ی فزاینده بهروزی را بیافرید و «مزدایِ» وَرجاوند، خود آن را برای بهبود جهان (کامروایی) درست کرداران، بیاموخت:

ای منش نیک!

کیست آن‌که از تُست و مردمان را به راستی خواهد بخشید؟

یگانه کسی که من در این‌جا می‌شناسم که به آموزش ما گوش فرا داده زَرتشتِ سپیتمان است. تنها او خواهان آن است که سرودهای ستایش «مزدا» و «اشه» را به گوش (مردمان) برساند. هم از این روست که را گفتاری شیوا و دلپذیر دادیم.» (یسنه هات۲۹، اوستا، جلیل دوستخواه، ص ۸ تا ۱۲)

چنان که بر می‌آید انقلاب فکری زرتشت بر ضد آیین مغان که بر محوریت باروَری و ستایش نمادهای طبیعی بوده، شکل گرفته است. در اوستا و متون پهلوی از قربانی برای ایزدانی هم‌چون آناهیتا ایزد بانوی آب‌ها، ایزد مهر، بُرز ایزد و ... سخن رفته است.

داستان قربانی گاو از کهن‌ترین نمونه‌های اسطوره شناختی در تاریخ ایران است. نمود این آیین را می‌توان در داستان گیومرث به عنوان نخستین انسان ایرانی و گاو ایوک داد یا گاو یکتا آفریده مشاهده کرد. (بُندَهِش، مهرداد بهار، ص۵۳)

همچنین داستان میترای گاو اُوژَن در ادبیات دینی کهن ایرانی و قربانی گاو در معابد میترایی دارای شهرت فراوانی است. در این معابد مراسم قربانی گاو به روشی بسیار خشن برگزار می‌شد. صفحه‌ای بزرگ از آهن که مشبک و پنجره‌دار بود به روی سردابه‌ای قرار داده و نوآموز سالکی که مراسم تشرف را می‌گذرانید، در سردابه و زیر پنجره به شکلی نمادین می‌خوابید. سپس گاو را قربانی می‌کردند و خون به روی سالک نوآموز فرو می‌ریخت. (آیین پر رمز و راز میترایی، فرانتس کومن، ص۱۸۷)

در آیین زرتشتی اصیل این آیین مورد نکوهش قرار گرفته است چنانچه در بهرام یَشت می‌خوانیم که:

«پس آن‌گاه، او (اَهورَه مَزدا) بانگ بر آورد:

ای مردم!

آیا در این هنگامه که دیوان ویامبورَ و مردمان دیو پرست خون می‌ریزند و [سیل خون] روان می‌کنند، بهرامِ اَهوره آفریده و گوشوروَن [روان گاو] شایسته ستایش و نیایش نیستند؟

...در این هنگامه که دیوان ویامبورَ و مردمان دیو پرست، پشت (گاو) را خم می‌کنند و کمر(ش) را در هم می‌شکنند و اندام‌ها(یش) را دراز می‌کنند، بدان گونه که گویی (او را) می‌کشند، اما نمی‌کشند...

در این هنگامه که دیوان ویامبورَ و مردمان دیو پرست، گوش‌ها(یِ گاو) را می‌پیچانند و چشم‌ها(یش) را بیرون می‌کشند...

بهرامِ اَهوره آفریده را می‌ستاییم.» (بهرام یَشت، کرده هفدهم، بند۵۴ تا ۵۶، اوستا، جلیل دوستخواه، ص۴۴۳)

پس بر این بنیاد آیین قربانی گاو دارای خاستگاهی تاریخی و دینی در بین مردم این سرزمین بوده است که حتا در بُرهه‌ای از زمان مورد نکوهش قرار گرفته است.

اما در پاسخ به این‌که چرا قربانی گاو در نیاسر در کنار چشمه آب انجام می‌گیرد باید گفت که از دیرباز آب مورد ستایش ایرانیان بوده است و آناهیتا ایزد بانوی آب‌ها نیز به عنون موکل آب‌ها شناخته شده و مردم این سرزمین برای این ایزد بانو نیز قربانی‌های بی‌شماری انجام می‌داده‌اند.

در ایران خدابانو اَردوی سور آناهیتا، آب‌های توانمندِ بی‌آلایش، خاستگاهِ همه‌ی آب‌های روی زمین است. آناهیتا خاستگاه همه‌ی باروری‌ها، پالاینده‌ی نطفه‌ی نرها، تطهیر کننده‌ی رحم مادینه‌گان و جاری سازنده شیر در پستانِ همه‌ی مادران است. (شناخت اساطیر ایران، جان راسل هنیلز، ص۷۹)

در آبان یَشت از اوستا در مورد ستایش این ایزد توسط پادشاهان و شخصیت‌های اسطوره‌ای ایرانی و قربانی‌های خونین برای این ایزد بسیار سخن رفته است.

در کتاب اوستا آمده است که: «فریدون پسر آتبین از خاندان توانا، در سرزمین چهار گوشه وَرِنَ، صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند، او را پیشکش آورد. [..]

اما ریختن خون گاو و باور به فزونی آب و برکت محصولات کشاورزی در نیاسر نیز در جای خود قابل تحلیل و تفسیر است. خون نماد اصل حیات، روان و قوه‌ی جوانی دوباره است. از این رو قربانی خونین صورت می‌گرفت. (فرهنگ مصور نمادهای سنتی، جی سی کوپر، ص136)

 بدون شک انسان باوَرمند در گذشته با قربانی کردن و فدیه دادن و ریختن خون قربانی در آب در پی باروری و برکت خواهی از آناهیتا ایزد بانوی آب‌ها و دیگر ایزدان بوده است. بدون شک تبیین روایت آیین قربانی گاو در نیاسر بسیار زمان می‌طلبد و این کوته نوشت چیزی جز معرفی هر چه بیشتر این آیین باستانی به دوست‌داران و خواستاران تاریخ و فرهنگ این سرزمین نیست.

آیین قربانی گاو در نیاسر در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

پی‌نوشت

-آیین پر رمز و راز میترایی، فرانتس کومن، ترجمه هاشم رضی، انتشارات بهجت، ۱۳۹۳

-اوستا، کهن ترین سروده ها و متن های ایرانی، گزارش جلیل دوستخواه، انتشارات مروارید،۱۳۸۸ .

-بُندَهِش، فرنبغ دادگی، گزارنده مهرداد بهار، ۱۳۹۰.

-تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمی، تصحیح دارالتحقیق آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر،۱۳۸۸.

-شایست ناشایست، ترجمه کتایون مزداپور، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،۱۳۹۰.

-شناخت اساطیر ایران، جان راسل هنیلز، ترجمه باجلان فرخی، انتشارات اساطیر،۱۳۸۵.

-فرهنگ مصور نمادهای سنتی، جی سی کوپر، ترجمه ملیحه کرباسیان، انتشارات فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۶.ص۵