میراث معماری صنعتی به عنوان یکی از زیر‌شاخه‌های میراث معماری معاصر، پدیده‌ای نوظهور و حاصل صنعتی شدن جهان در اواسط قرن نوزدهم است. چگونگی برخورد با میراث معماری صنعتی و حفاظت از آن به یکی از دغدغه‌های جهانی تبدیل شده است. نشانه‌های این امر را می‌توان در تشکیل نهادهای بین‌المللی در شناخت و روش‌شناسی حفاظت این میراث جست‌وجو کرد. یکی از پیش‌نیازهای حفاظت از میراث معماری صنعتی شناخت و درک جایگاه آن است. حفاظت صحیح از این میراث نیازمند شناختی درست در مقیاس کلان و بازشناسی ارزش‌های آن در مقیاس منطقه‌ای است. یکی از مهم‌ترین ارزش‌هایی که می‌توان برای میراث معماری صنعتی و فناوری‌های نوین معماری در هر منطقه‌ای متصور شد، نقش آن در هویت معماری شهر است. حفاظت از میراث صنعتی، که رفته رفته با بافت شهرهای امروزی عجین شده است، اهمیت به‌سزایی دارد چرا که اطلاعات ارزشمندی در زمینه‌ی علوم و فناوری زمان خویش را به همراه دارد و ویژگی‌های معمارانه‌ی آن علاوه بر دارا بودن ارزش زیبایی‌شناختی، بخشی از هویت شهری را شکل می‌دهد.

ایده‌ی اولیه‌ی میراث معماری صنعتی در اواسط قرن بیستم مطرح شد. شروع بحث و تفکر در مورد ارزش‌های این میراث واکنشی به تخریب چندین ساختمان صنعتی در انگلستان بود. میراث معماری صنعتی شــامل آثار باقی‌مانــده از فرهنگ صنعت اســت کــه دارای ارزش‌های علمی، معمــاری، اجتماعی یا تاریخی باشــد. ورود صنعت به ایران در دوره‌ی معاصر و پدیده‌ی صنعتی شــدن کشــور کــه از دوره‌ی قاجار با صنایع نظامی آغاز شــده بود، در دوران پهلوی به اوج خود رســید و به همراه خود شکلی از معماری را وارد کشــور کرد که تا پیش از آن سابقه نداشت1. امروزه بسیاری از کشــورهای توسعه یافته، تعداد زیادی از مجموعه‌های صنعتی خود را تغییر کاربری می‌دهند و آن‌ها را به فضاهای مسکونی، اداری، فرهنگی و نمایشــگاهی تبدیل می‌کنند². این در حالی است که در ایران، با وجود ساختمان‌های صنعتی منحصر به فرد، به خصوص میراث معماری صنعتی دوران پهلوی که از بهترین و زیباتریــن نمونه‌های معماری صنعتی در جهان هســتند، تخریب این دســته از ابنیه بیش‌تر از حفاظت آن‌ها، انجام گرفته است و تنها نمونه‌های معدودی احیا و تغییر کاربری داده شده‌اند. 

امروزه واژه‌ی توسعه‌یافتگی با صنعتی شدن مقارن شده است. در حقیقت هیچ جامعه‌ای را نمی‌توان یافت که توسعه‌یافته نامیده شود اما صنعتی نباشد. به عبارت دیگر قدرت اقتصادی، نظامی و هم‌چنین سطح زندگی ملت‌های امروزی از نظر مادی به ظرفیت صنعتی و نوع فناوری مورد استفاده‌ی آن‌ها وابسته است. نشانه‌های فرآیند صنعتی‌ شدن در کشور ما از اواسط دوره‌ی قاجار شروع شد. اما به طور گسترده در دوره‌ی پهلوی اول با حجم عظیمی از کارخانه‌ها و نهادهای صنعتی و مکانیزه روبه‌رو شد. دوره‌ی پهلوی اول با نگرشی نوین که در راستای توسعه‌ی نوسازی و تغییرات بنیادین بود، آغازگر دوره‌ی جدیدی در عرصه‌ی معماری ایران شد. این دوره بیش از آن‌که حاوی اندیشه‌ای از دوران‌های گذشته باشد دربرگیرنده‌ی تفکر جدید در معماری است. در این دوره، فناوری ساخت جدید و در کنار آن اندیشه‌های جدیدی وارد ایران شده بود که به دنبال آن‌ها نیازهای جدیدی به وجود آمد که در راستای پاسخ‌گویی به این نیازها، معماری جدیدی به نام معماری صنعتی در ایران شکل گرفت که تفاوت‌های زیادی با کارگاه‌های سنتی داشت. تغییرات و تحولات عظیم ایجاد شده که در نوع خود از سرعت بی‌سابقه‌ای نیز برخوردار بود، با تاثیر بر همه‌ی امور مردم از جمله معماری و شهرسازی آن را دست‌خوش دگرگونی کرد. با تقویت زیرساخت‌های اقتصادی و پیشرفت صنایع در این دوره برای تولید انبوه، نیاز به تجهیزات پیشرفته‌تر و در نتیجه فضای گسترده‌تر به وجود آمد. ورود مصالح نوین و فناوری‌های ساخت جدید، امکان ایجاد فضاهای گسترده‌تر را فراهم آورد. در ایران محوطه‌ها و بناهای صنعتی تاریخی متعددی وجود دارند که از نخستین سال‌های ورود صنعت مدرن، مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. ولی تعداد زیادی از آن‌ها تخریب شده‌اند و بناهای صنعتی اندکی ‌باقی مانده است. در ایران شهر تبریز یکی از پیشگامان استفاده از روش‌های نوین ساختمانی و صنایع در دوره‌ی پهلوی و شاهد شکل‌گیری کارخانه‌های صنعتی متعددی بوده است و می‌تواند آرمان‌شهر مناسبی برای شهرهای صنعتی نظیر کاشان، اصفهان و یزد باشد که هم‌چنان بخش‌هایی از بناهای صنعتی قدیم خود را در دل خود جای داده است.

بناهای صنعتی که در چارچوب میراث معماری صنعتی دسته‌بندی می‌شــوند، به واسطه‌ی دانه‌بندی نسبتَن بزرگ، مکان‌یابی در نقاط با کیفیت شهر و انعطاف‌پذیری نقشــه‌ها و به خصوص مدولار بودن ســاختار آن، برای تغییر کاربری و اســتفاده به عنوان مراکز خدمات عمومی و شــهری از قابلیت بالایی برخوردار هستند³. از سوی دیگر موضوع هویت یکی از معضلات امروزه‌ی شهرها است که گاه مسئولانش تلاش می‌کنند با اقداماتی هم‌چون ایجاد محله‌های خاص یا ساختن نشانه‌ای در فضای شــهر، این مشــکل را پاسخ دهند. اما این تلاش‌هــا به خودی خود نمی‌توانند به نتیجه‌ای برسند. برای آن‌که اقدامات انجام گرفته کارایــی حداقلی پیدا کنند بایــد با فرهنگ و تاریخ مــردم ارتباط مناسبی داشته باشــند و مردم آن را به عنوان قسمتی از فرهنگ خود بدانند^4. از آن‌جا که شــهر همواره در طول تاریخ به عنوان مکان شــکل‌گیری روابط اجتماعی، ارزش‌های فرهنگی و هویت ملی و محلی مورد توجه بوده است اســتفاده از میراث معماری صنعتی منطقه با در نظر گرفتن پیشینه‌ی مناسب آن در فرهنگ و در تاریخ شهر می‌تواند به عنوان عنصر تاثیرگذاری در هویت معماری شهری باشد.

یکی از دلایل بحران هویت در سطح شهر نبودِ تعریف مشخصی از عواملی است که در هویت شهر و به خصوص هویت معماری موثر هســتند. بی‌هویتی، ناهماهنگی و یک‌نواختی که امروزه بر فضای شهرها قابل مشــاهده و به صورت روزافزونی در حال گســترش است، نه‌تنها ســیمای نامطلوب و محیطی نامأنوس را برای ســاکنان ایجاد می‌کند، بلکه تمامی ابعاد زندگی اجتماعی زیســت‌محیطی را در جوامع شهری تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد، چرا که فُرم فیزیکی شهرها در حقیقت هسته‌ی جهان اجتماعی است که در تمامی ابعاد جامعه، از اقتصاد گرفته تا زیبایی شناختی، موثر است5.  به گفته‌ی لینچ، شکلی از شهر که در ذهن مردم شــکل گرفته، با نشانه‌های شاخصی همراه می‌شود و این نشــانه‌ها هستند که تصور و درک مشترکی به ساکنان و کاربران از منطقــه می‌دهـنـد^6. در این بین میراث فرهنگی هر قوم و ملت به عنوان نقطه‌ی اتصال مردم به گذشــته و فرهنگ و بینش گذشــتگان نقش غیر قابل انکاری در هویت معماری شهری دارد.

میــراث معمــاری صنعتی بــر طبــق بیانیه‌های مؤسســه‌های بین‌المللی، آن چیزی است که از گذشته مانده است و ما می‌توانیم  به طریقی در آینده از آن اســتفاده کنیم و بــه آیندگان انتقال دهیم. گرچه این میراث بازتابی گزینشــی است که تاریخ با گذر زمان آنان را برای ســالم ماندن انتخاب کرده است و نمی‌توان براساس آن‌ها به تمامی جوانب فرهنگی جوامع در گذشته پی بــرد، اما بهترین راه برای شــناخت هرچه بهتر گذشــته‌ی صنعتی جوامع است. با توجه به تغییرات ساختاری فرهنگ و بــه فراخور آن صنعت از جنبه‌های متفاوت و هم‌چنین ســطوح مختلف این تغییر و در نظر گرفتــن عوامل مهمی مانند تغییرات در جامعه و اقتصاد جوامع، فضاهــای صنعتی به طور معمول باید تغییراتی را متحمل شــوند تا نیازهای جدید صنعتی را پاســخ‌گو باشند یا این‌که به دلیل عدم پاسخ‌گویی به این نیازها متروکه و در شرایط بدتر دچار خسارت ‌می‌شوند. میراث معماری صنعتی به ندرت به یک مکان و یا محدوده‌ای جدا افتاده محدود می‌شود که معمولن شامل مجموعه سایت‌های مرتبط با هم، در چشم‌اندازی گســترده قابل مشاهده است که حاوی شواهدی از عوامل تولید، انتقال، سازماندهی و سایر فرآیندهای صنعتی نیز باشد.

در حقیقت میراث صنعتی شــامل موارد باقی‌مانده از فرهنگ صنعتی اســت که از ارزش تاریخی، تکنولوژی، معماری و یا علمی برخوردار باشد. نوع ارزش‌هایی که برای این نوع ابنیه در نظر گرفته می‌شود باید به طور کامل  و در سطح کلان ارزیابی شود. میراث معماری صنعتی شناسنامه‌ی ورود صنعت به کشورها هستند و به لحاظ نوع معماری، آن‌ها نیز بازگوکننده‌ی ویژگی‌های معماری زمانه‌ی خود و هم‌چنین نحوه‌ی تعامل معماری و معماران ایرانی با شیوه‌های وارداتی است^7. شناخت ارزش‌های میراث معماری صنعتی به مدیریت علمی صنایع فرهنگی کمک می‌کند، چرا که نه ‌تنها با روند ادغام صنعت و فرهنگ، منعکس‌کنند‌ه‌ی نیازهای جدید از توسعه در صنایع فرهنگی است، بلکه به عنوان یک الگوی ارتباطی برای توســعه‌ی تعاملی صنعتی در خدمت میراث فرهنگی اســت8. یکی از پیش‌نیازهای حفاظت میراث معماری صنعتی شــناخت ارزش‌ها و جایگاه آن در هویت معماری منطقه است که تاثیر زیادی در تلاش برای حفاظــت این میــراث دارد. اگرچه تخریب این‌گونه بناهای ارزشمند صنعتی حاصل فرآیندی چندین ساله و تدریجی اســت، اما حفاظت و باز زنده‌سازی آن‌ها می‌تواند امری کوتاه مدت و نسبتن ساده باشد و تصاویری زیبا و دل‌انگیز از فرهنگ و تاریخ منطقه را به نمایش بگذارد، مانند بازسازی شهر معدنی بروکن هیل که در بعضی ســطوح موجب تغییر فرهنگ در مردم اســترالیا شده است. بــا در نظر گرفتــن ارزش‌های میراث معمــاری صنعتی به عنوان میراثــی برای عصــر حاضر و آینــدگان، می‌توان اشــاره کرد که ارزش‌های روان‌شــناختی نیز نقش بســیار مهمی در ایجاد دغدغه بــرای حفاظــت این دســته از ابنیــه در بین مــردم ایفــا می‌کنند. دغدغــه‌ی حفاظت از میراث معماری صنعتی از آن‌جا ناشــی می‌شــود که مردم حس کنند این میراث قســمتی از تاریخ و هویت آن‌ها را تعریف می‌کند و برای معرفی خود به دیگران می‌توانند به گذشته و میراث خود ببالند و با افتخار از آن نام ببرند. باید توجه داشــت که هر بنای تاریخی جزء میراث ملی به شــمار نمی‌آید، بنایی که علاوه بر ســابقه‌ی تاریخی با روح و فرهنگ مردم عجین و خاطره‌ســاز باشــد، افراد جامعه به راحتی از آن به عنــوان میراث خود نام می‌برند و در روزگار کنونی می‌تواند نقشی در هویت معماری ایفا کند.

با در نظر گرفتن رابطه‌ی متقابل انســان و محیط مشخص می‌شود این تعامل در یکی از ایده‌آل‌ترین شــکل‌های خود موجب تداعی هویت مکانی می‌شــود. هویت مکانی به عنوان بخشــی از هویت شخصی، محصول تجربه‌ی محیط و بازتابی است از شرایط اجتماعی و فرهنگی مکان. از نظر گابریل مارســل، یک فرد جدا از مکان خود نیست، او همان مکان است. از دیدگاهی‌ محیط شــامل مجموعه‌ای از قرارگاه‌های رفتاری اســت که درون یک‌دیگر قرار می‌گیرند و با هم فصول مشترکی دارند9. صحبــت از هویــت معماری، طیفــی از هویت‌های انســانی را شامل می‌شود که هر چند لزومن شکل خطی و از ساده به پیچیده ندارند، اما به هر رو، از نوعی منطق برخوردار است. هویت مکانی از اشــکال بیولوژیک (زیســتی) یعنــی هویت در کالبد فردی و جنســیت و ســن آغاز می‌شود و ســپس به هویت‌های مبتنی بر قالب‌های خویشاوندی هم‌چون طایفه می‌رسد و سرانجام با افزوده شدن قالب‌های ذهنی، مناسکی و باورها به هویت محلی و مکانی نیز می‌رســد. این نوع از هویت، با هویت اجتماعی عجین شــده و ســبک‌های زندگی متفاوت فردی و گروهی را نیز در برمی‌گیرد¹⁰ هویت شــهری حداقل از ســه بُعد دیگر نیز قابل بررســی است. بعــد تاریخی، بعد جغرافیایی و بعد کارکــردی. در بعد تاریخی، پیشــینه‌ی یک شــهر، هم‌چون کارنامه‌ای که به شکل مکتوب یا به شکل شفاهی برای آن در نزد ساکنانش و در نزد دیگران ثبت شده اســت، از آن تصویری می‌سازد که مطلوب یا نامطلوب، شهر را به گونه‌ای همراهی می‌کند و سیاست‌گذاران هر شهری باید بتوانند به شــکلی که مناســب تشــخیص می‌دهند آن را حفظ و تقویت کرده یا برعکس تضعیف نموده و تغییر دهند. شهرهای قدیمی همــواره چندین تصویر تاریخی را با خود حمل می‌کنند، هر چند ممکن است به آن شکل موزه‌ای بدهند. ¹¹

آن‌چه که باید در این‌جا به آن اشــاره داشــت این نکته است که در سیستم‌های مختلفِ آدرس‌دهی که بانک جهانی در انتشارات خود به آن پرداخته اســت و جزء روش‌هــای آدرس‌دهی معتبر در دنیا به شــمار می‌آید، در نظر گرفتن شــماره و یا شاخص شهری اســت. با بررســی وضعیت بافت شــهری مناطق مختلف و شیوه‌ی آدرس‌دهــی متوجه قدمــت تاریخی بافت‌هایی می‌شــویم که با اســتفاده از اســم خیابان و نشــانه، آدرسِ بنای مــورد نظر را مشخص می‌کنند. البته میزان شناخت بنا در سطح محلی، شهری، منطقه‌ای و کشوری بر میزان استفاده از آن موثر است. درحالی که در بافت‌های نوســاز شهری مشاهده می‌شــود که آدرس هر مکان خاص با شــماره‌ی خیابان و پلاک مشخص می‌شود. شناخت بنا در آدرس‌دهی بی‌شک برای افرادی استفاده می‌شود که شناختی کافی و تصویرِ ذهنی روشنی از آن دارند. هویت معماری به عنوان شــاخص‌ترین نمــود فضایی هویت جامعــه، عهــده‌دار تعیین ارزش‌هــا، هنجارها و روابط انســانی در ســاخت فضای شــهر اســت. یکی از مفاهیم مرتبط با جنبه‌های هویت معمــاری، تصویر ذهنی اســت که در اثر تجربه‌ی مســتقیمِ محیــط فیزیکــی رشــد می‌یابــد. تصویــر ذهنی برداشــت‌هایی اســت که مخاطبان مختلف مناظر شــهری، از شهر و بخش‌های مختلف شــهری در ذهن دارند، که نمادها و نشانه‌ها یکی از همان برداشت‌هایی است که در روند ادراک هویت شهر قرار می‌گیرند^12. نمادها و نشــانه‌های شــهری همان عناصــر طبیعــی و مصنوعی هستند که علاوه بر ارتقــای ذهنی جامعه از محیــط و اعتلای خوانایی شــهر، موجب ایجــاد آرامش و هویت معماری در فضاهای کالبدی می‌شوند و به دلیل آن‌که در زندگی روزمره‌ی انســان‌ها هر لحظه ابداع و تکرار می‌شــوند، حس خاصی از معنا و هویت را در شــهرها تقویت می‌کنند. بی‌شک اســتفاده از بناهــای خاصی در آدرس‌دهی نشــان از شــناخت دقیق و تصویر ذهنی روشــن از آن است.

همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، میراث صنعتی شامل بقایای فرهنگ‌های صنعتی است که دارای ارزش تاریخی، فناوری، اجتماعی، معمارانه و علمی هستند. این بقایا، شامل ساختمان و تجهیزات صنعتی، کارگاه‌ها، معادن و مناطق عمل‌آوری محصولات صنعتی، مکان‌های تولید و انتقال انرژی، حمل و نقل و تمامی زیرساخت‌های آن و هم‌چنین مکان‌هایی که در آن فعالیت‌های اجتماعی مرتبط با صنعت رخ می‌دهد مانند سکونت، عبادت و آموزش، می‌شود. تلاش‌هایی برای به ثبت رساندن میراث صنعتی ایران توسط سازمان میراث فرهنگی صورت گرفته است که در این بین مجموعه پل‌های باستانی ساسانی و سنتی دوره‌ی اسلامی، راه‌آهن و مجموعه‌ی ملحقات آن و صنعت نساجی در فلات مرکزی ایران در فهرست موقتی یونسکو به چشم می‌خورد13. در ایران کم‌تر به بررسی آثار معماری معاصر پرداخته شده و توجه به میراث صنعتی و لزوم حفظ آن نیز قدمت چندانی ندارد اما در بررسی کلی ساختار نمونه‌های موجود در ایران، فضای اداری در شهرهایی هم‌چون اصفهان، یزد و کاشان به صورت عمارت کوشکی همراه با رواق پیرامون آن ساخته می‌شده است و معمولن ارتفاع رواق پایین‌تر از ارتفاع کلی فضای اداری بوده است. به طور مثال - البته سقف فضای اداری کارخانه‌ی وطن اصفهان تخریب شده و گونه‌ی آن مشخص نیست - ولی به صورت کلی می‌توان گفت که سقف فضای اداری در اصفهان به صورت شیروانی بوده و در یزد و کاشان بیش‌تر با سیستم سنتی ساخته شده است. ویژگی‌های کلی ساختار کارخانه‌های اصفهان که در کارخانه‌ی وطن دیده می‌شود این‌گونه عنوان شده است؛ «الگوی احجام خطی مستطیل‌شکل مدولار با ساختار پلکانی، نورگیرهای برجسته و نمای مدولار جرز و دهانه با جرزهای برجسته‌ی آجری و با تعداد پنجره‌ی مشخص و هم‌سان در هر دهانه، جانمایی ورودی در اضلاع کوچک‌تر حجم‌ها ارتفاع فضاهای مختلف در کارخانه نزدیک به هم و تقریبن یکنواخت بوده (حداکثر دو طبقه) و عنصر شاخص مجموعه برج تصفیه (تقریبن 12متر بالاتر از سطح سقف) و دودکش‌ها (نزدیک 16متر بالاتر از سطح سقف) است.» از شاخص‌ترین ویژگی‌های کارخانه‌های یزد و کاشان می‌توان به نورگیرهای هلالی‌شکل، سقف‌های نیمه‌مخروطی در کنار استفاده از سقف‌های گنبدی و عناصر بادگیرشکل روی هر سطح مدول ساختاری اشاره نمود. به جز کارخانه‌ی درخشان و هراتی که تا حدودی تداوم ویژگی درون‌گرایی معماری ایرانی در آن دیده می‌شود.

حال اگر بخواهیم به طور خاص فضاهای صنعتی کاشان را مورد بررسی قرار دهیم باید بگوییم که معماری کارخانه‌ها به دلایل کاربردی، درون‌گرا بوده و به نمای بیرونی توجه کم‌تری نشان داده شده است. ریتم مشخصی از پنجره، تاق، جرزهای آجری و ستون‌های شیاری در تمامی تصویرهای بیرونی سالن‌ها دیده می‌شود. در سالن‌های کارگاهی کارخانه‌ها، ریتم پنجره‌ها و درون -بیرون‌رفتگی دیوار متناسب با جرزهای آجری‌نما، ترکیبی متقارن و در عین حال متنوع ایجاد نموده است. ساختار باز و انعطاف‌پذیر سالن‌ها بیش‌تر متاثر از معماری‌ کارخانه‌های اروپایی آن دوره است که با استفاده‌ی استادانه‌ی تزیینات آجرکاری کیفیت فضاها تعیین شده و ترکیب تلفیقی ایجاد نموده به صورتی که تشخیص مرز ایرانی و اروپایی بودن آن به آسانی امکان‌پذیر نیست. بررسی سایت کارخانه‌ی ریسندگی و بافندگی کاشان نشان از دسترسی آسان سواره و پیاده و مجاورت با حمل و نقل عمومی شهری دارد که از پتانسیل‌های این مکان است و در کنار نزدیکی به مراکز خدمات شهری، در تبدیل شدن آن به مکانی موفق نقش به سزایی داشته است.

اگر بخواهیم دقیق تر این موضوع را بیان کنیم می‌توان به فضای اقامت مدیریت مجموعه اشاره کرد که کاملن یادآور معماری آشنای ایرانی است. اما ساختار اصلی سالن‌های کارخانه از سیمان و سقف‌های مسطح می‌باشد که با پوسته‌ای آجری تزیین شده‌اند. احجام مستطیل‌ شکل طویل، نیاز فضاهای کارگاهی این کارخانه و امکان نورگیری از اضلاع جانبی را فراهم می‌ساخته است.

در بررسی کالبدی ویرانه‌های باقی‌مانده، کارخانه دارای فضاهای متنوعی جهت انبارها، سالن‌های تولید و رنگرزی، فضاهای اداری و خدماتی می‌باشد. طرح هندسی قوی، حس شکوه و عظمت ساختمان‌های حجیم و سنگین در کنار کاربرد احجام خالص از جمله ویژگی‌های کالبدی این کارخانه است. این بنا شاهد ترکیب مصالح سنتی چون آجر، گچ و مانند آن با مصالح نوینی چون تیرهای فولادی و سیمان می‌باشد. به طور کلی می‌توان گفت این کارخانه تلفیق معماری نئوکلاسیک و معماری سنتی ایرانی می‌باشد.

ایجاد فضاهای وسیع و مشترک برای کارگران همراه با مقیاسی که لازمه‌ی ماشین‌های نساجی در طراحی ساختمان‌ها مد نظر بوده، صورت گرفته است. جانمایی دقیق ساختمان‌ها و اسکلت سبک سقفی با مقاطعی که نور و تهویه‌ی مناسب را به وجود می‌آورد که بر ردیفی از ستون‌های آهنی و بتنی قرار دارد، کمک شایانی به استفاده از انرژی طبیعی و صرفه‌جویی انرژی داشته است. ساختار این سقف‌ها با توجه به این‌که کاشان از آسمانی صاف بهره می‌برد، این بنا را دارای پتانسیل بهره‌گیری حداکثری از نور روز، کرده است. با علم به این‌که کاهش مصرف انرژی الکتریکی منجر به کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و آلودگی ناشی از آن می‌شده، می‌توان این بنا را از نمونه‌های موفق فضاهای صنعتی در راستای مصرف بهینه‌ی انرژی نام برد.

عمده‌ی تزیینات این مجموعه در حجم کوشک‌مانندِ میانی یافت می‌شود که شامل نقوش زیبایی از تزیینات آجری، کاشی‌کاری‌ها و پنجره‌های چوبی با شیشه‌های رنگی بوده است. هم‌چنین در برخی فضاها که بیش‌تر، مخصوص مدیریت و ساکنین بوده است از تاق ضربی جهت مسقف کردن فضاها استفاده شده است.

به طور کلی می‌توان ساختارهای شاخص ذیل را به عنوان اصلی‌ترین ساختارها در نمونه‌های موردی نام برد؛

1- تالار ستون‌دار (شبستان مانند) مستطیلی با مدول‌های مربع یا مستطیل. سیستم تاق و تویزه (به صورت سنتی) و پوشش تاق و گنبد، این ساختار بیش‌تر در سالن‌های انبار دیده می‌شود.

2- تالار ستون‌دار مستطیلی با مدول‌های مربع یا مستطیلی‌شکل. سیستم تیر و ستون آهنی، پوشش ضربی به صورت مسطح یا سقف شیروانی به صورت پلکانی دیده می‌شود. نمونه‌ی این بخش در سالن‌های کارگاهی در کارخانه‌های اصفهان قابل مشاهده است.

3- تالار ستون‌دار مستطیلی با مدول‌های مربع یا مستطیلی‌شکل. سیستم تاق گهواره‌ای شیب‌دار با نورگیرهای هلالی‌شکل. این بخش را در مصالح سنتی یا خرپای آهنی که بیش‌تر در یزد موجود است می‌توان مشاهده کرد.

4- تالار با دیوارهای باربر و سقف شیروانی و حجم به صورت پلکانی.

5- عمارت کلاه‌فرنگی با رواق پیرامونی یا L (اِل) شکل پایین‌تر از ارتفاع سقف، روی صفه، با سقف شیروانی که فضای اداری کارخانه‌های این مناطق به این ‌گونه بوده‌اند.

6-  برج تصفیه‌خانه به صورت پلان مستطیلی، در ترکیب با فضای داخلی یا به صورت حجم مجزا از بنا، با تزیینات آجرکاری.

1- حناچی 1393: 7

2- مهدوی نژاد 1383

3- مهدوی نژاد - منصوری مجدمرد 1394: 22

4- برزگران و دیگران 1391

5- کارکنان نصرآبادی 1387: 19

6- لنیچ 1960

7- حناچی 1393: 7

8- پرویزی و دیگران 1394: 10

9- منصوری و مولوی 1394: 1

10- فکوهی 1381: 1

11- ادوارد رلف در کتاب مکان و بی‌مکانی 1391: 3

12- مبهوت و دیگران 1392

13- شاخص‌ترین سند در زمینه‌ی میراث صنعتی، منشور نیژنی تاگیل در اورال روسیه در سال 2002 میلادی توسط کمیته‌ی بین‌المللی حفاظت از میراث صنعتی.